Vergiler söz konusuysa bilmeniz gereken iki önemli tarih olur. Biri beyan tarihi diğeri de ödeme tarihi.
Beyan tarihi, vergi beyannamesinin verilmesi gereken tarihtir. Vergi beyannameleri, ödenmesi gereken vergiyi hesaplamak için gereken gelir-gider gibi mali bilgileri içerir. Bu beyanname ile ilgili mercilere gerekli mali bilgiler bildirilir.
Vergi ödeme tarihi ise vergi beyannamelerine göre hesaplanarak belirlenen verginin ödenmesi gereken tarihi belirtir.
Bu tarihler vergi türlerine göre değişiklik gösterir. O nedenle mükelleflerin ödemekle yükümlü oldukları vergilerin tarihleri konusunda dikkatli olması gerekir.
Gelin detaylı bir tablo ile 2025 yılı vergi beyan ve ödeme tarihlerine bakalım.
2025 Yılı Vergi Son Ödeme Tarihleri
Hazırladığımız tablo ile 2025 yılı vergi tarihlerinin detaylarını inceleyebilirsiniz:
VERGİ TÜRÜ | BEYANNAME TARİHİ | ÖDEME TARİHİ | DÖNEM |
---|---|---|---|
Motorlu Taşıtlar Vergisi (MTV) | Beyanname verme yükümlülüğü yok. | 1. taksit:1-31 Ocak 2025 2. taksit:1-31 Temmuz | 2025 yılına ilişkin |
Yıllık Gelir Vergisi | İzleyen yılın Mart ayının ilk gününde son günü akşamına kadar. | 1. taksit:1-31 Mart 2. taksit:1-31 Temmuz | 2024 yılına ilişkin |
Yıllık Kurumlar Vergisi | İzleyin yılın 4. ayının ilk gününden son günü akşamına kadar. | Beyanname süresi içinde ödenir. Yani 1-30 Nisan arasında. | 2024 yılına ilişkin |
Özel Tüketim Vergisi (ÖTV) | I Sayılı Listedeki Mallar: İlk 15 gün için aynı ayın 25'i ikinci 15 gün için ertesi ayın 10'u II. Sayılı Listedeki kayıt ve tescile tabi olmayan mallar ile III ve IV sayılı listedeki malların teslimini izleyen ayın 15. günü akşamına kadar II. Sayılı Listedeki kayıt ve tescile tabi mallar için işlemlerin tamamlanmasından önce beyanname verilir. | Beyanname verme süresinde ödenir. | 2025 yılına ilişkin |
Katma Değer Vergisi (KDV) (sorumlu sıfatı ile) | Takip eden ayın 25’i | Beyanname verilen ayın 25’i | 2025 yılına ilişkin |
Damga Vergisi (sürekli mükellefiyeti bulunanlar) | İzleyen ayın 26’sı | Beyanname verilen ayın 26’sı | 2025 yılına ilişkin |
Emlak Vergisi | Beyanname verme yükümlülüğü yok. Ancak mükellefin değişmesi gibi durumlarda, yıl içinde ilgili belediyeye bildirilmeli. Değişiklik, yılın son 3 ayında olmuşsa, o tarihten itibaren 3 ay içinde bildirilmeli. | 1. taksit: Mart, Nisan, Mayıs aylarında 2. taksit: Kasım ayıda | 2025 yılına ilişkin |
Çevre Temizlik Vergisi | İş yeri ve diğer şekillerde kullanılan binalara ait vergi, belediyelerce binaların tarifedeki derecelere intibak ettirilmesi üzerine her yılın Ocak ayında yıllık tutarı itibarıyla tahakkuk etmiş sayılır. İlk kez mükellefiyet olunması durumunda 30 gün içerisinde belediyeye bildirim verilir. | 1. taksit: Mart, Nisan, Mayıs aylarında 2. taksit: Kasım ayı sonuna kadar İlk kez mükellefiyet olunması durumunda vergi ödenme süresi mükellefiyetin tesis edildiği tarihe göre farklılık gösterir. | 2025 yılına ilişkin |
Geçici Vergi | 3 aylık dönemi izleyen 2. ayın 17. günü | Beyanname verme süresi içinde ödenir. | 2025 yılına ilişkin |
Banka ve Sigorta Muameleleri Vergisi (BSMV) | İzleyen ayın 15’i | Beyanname verme süresi içinde ödenir. | 2025 yılına ilişkin |
Veraset ve İntikal Vergisi | Veraset ile meydana gelen intikallerde: – Ölüm Türkiye’de gerçekleşmişse vefattan itibaren, mükelleflerin Türkiye’de bulunmaları halinde 4 ay içinde, yabancı bir ülkedelerse 6 ay içinde, – Ölüm yabancı bir ülkede meydana gelmişse mükelleflerin Türkiye’de bulunmaları halinde 6 ay içinde, ölen kişinin bulunduğu ülkedelerse 4 ay içinde,murisin bulunduğu ülke dışında bir ülkedelerse 8 ay içinde, – Gaiplik halinde, gaiplik kararının ölüm siciline kaydolunduğu tarihi izleyen 1 ay içinde, İvazsız intikallerde: – Malların hukuken iktisap edildiği tarihi izleyen 1 ay içinde,verilir. | Tahakkukundan itibaren 3 yılda ve her yıl Mayıs ve Kasım aylarında 2 eşit taksitte ödenir. | |
Aylık Muhtasar | Takip eden ayın 26’sı | Beyanname verme süresi içinde ödenir. | 2025 yılına ilişkin |
İlan ve Reklam Vergisi | Mükellef tarafından yapılacaksa; ilan ve reklam işi yapılmadan önce, -Bu işi mutad meslek olarak yapanlar tarafından yapılacaksa; ilan ve reklamın yapıldığı ayı takip eden ayın 20. günü akşamına kadar. | Beyanname verme süresinde ödenir. Belediye meclisleri yıllık ilan ve reklamlara ait vergileri, iki eşit taksitte alabilir. | 2025 yılına ilişkin |
Türkiye’deki Vergi Türleri ve Kapsamları
Türkiye’deki başlıca vergi türleri ve kapsamlarını şu şekilde özetleyebiliriz:
Yıllık Kurumlar Vergisi Nedir? Ne Zaman Ödenmeli?
Yıllık kurumlar vergisi, bir şirketin (ve diğer tüzel kişiliklerin) o yıl içerisinde elde ettiği gelire göre alınan bir vergidir. Böylece kamu harcamaları bütçesine katkı sağlanır.
Kurumlar vergisi mükellefi olan kurumlar şunlardır: Sermaye şirketleri, kooperatifler, iktisadi kamu kuruluşları, dernek veya vakıflara ait iktisadi işletmeler, iş ortaklıkları.
- Yıllık kurumlar vergisi beyannamesinin hesap döneminin kapandığı ayı izleyen 4. ayın birinci gününden son günü akşamına kadar verilmesi gerekir ve beyanname süresi içinde ödenir.
- Hesap dönemi takvim yılı olan kurumlar için bu tarih 1- 30 Nisan arasıdır.
Yıllık Gelir Vergisi Nedir? Ne Zaman Ödenmeli?
Kazancı olan herkes vergi ödemekle yükümlüdür. Gelir vergisi de kazanca da oranla değişen bir vergi türüdür.
Gelir vergisi, yıllık kazançlar üzerinden alınır ve kazançlar da farklı türde (ücret geliri ve ücret dışı gelir gibi) olabilir. Böylece mükellefler, azançları ile orantılı olarak belli vergi dilimlerine girerler.
Vergi dilimi, bir kişinin elde ettiği gelirin yüz kaç oranında vergiye tabi olacağını belirler.
- Yıllık gelir vergisi beyannameleri, izleyen yılın Mart ayının başından yirmibeşinci günü akşamına kadar bildirilir.
- Gelir Vergisi Kanununa göre yıllık gelir vergisi, iki taksit şeklinde ve Mart (1-31 Mart) ve Temmuz (1-31 Temmuz) aylarında ödenir.
Geçici Vergi Nedir? Ne Zaman Ödenmeli?
Geçici vergi, “peşin vergi” olarak da bilinir. Geçici vergi,
- basit usulde vergilendirilenler hariç tüm ticari kazanç sahiplerinin,
- serbest meslek erbaplarının ve
- kurumlar vergisi mükelleflerinin cari vergilendirme dönemlerinin gelir ve kurumlar vergisine mahsuben üçer aylık kazançları üzerinden hesaplanarak ödenen peşin vergi uygulamasıdır.
Daha basit bir anlatımla şöyle ifade edebiliriz:
Geçici vergi, yıl içerisindeki kazanç hesaplamalarının tek seferde yapılmasını beklenmeden üçer aylık dönemlerde elde edilen kazancın vergisinin önden ödenmesidir.
Böylece mükelleflerdeki gelir yükü yıl içine yayılmış olur ve devletin vergi geliri de yıl içine yayılarak düzenli hale gelir.
Geçici vergi,
- üç aylık dönemi izleyen ikinci ayın 17. günü akşamına kadar bağlı olunan vergi dairesine beyan edilir ve
- 17. günü akşamına kadar ödenir.
Katma Değer Vergisi Nedir? Ne Zaman Ödenmeli?
Katma değer vergisini duymayan yoktur. Bu kadar bilinmesinin nedeni, tüm alışverişlerimizde KDV ödüyor olmamız.
Bir malın tesliminde (ya da bir hizmetin gerçekleştirilmesi) yani her aşamada değer artışı olması katma değer vergisini oluşturur. Tüm alışverişlerde ödense de KDV oranı değişir. Malın/hizmetin niteliğine göre farklı oranlarda KDV ödenir.
Tüketiciler, KDV’yi aldıkları ürünün fiyatına eklenmiş şekilde öder. Ancak satıcı da ödeme ile aldığı KDV’yi beyan ederek ödemesini yapar.
- Vergi kesintisi yapmakla sorumlu tutulanların beyanname verme ve
- ödeme süreleri takip eden ayın 25. günü olarak belirlenmiştir.
İlgili Vergi Usul Kanunu Sirkülerini inceleyebilirsiniz.
Katma değer vergisi ile ilgili detaylara “Katma Değer Vergisi (KDV) Nedir? Nasıl Hesaplanır?” yazımızdan ulaşabilirsiniz.
Aylık Muhtasar Nedir? Ne Zaman Ödenmeli?
Muhtasar beyannamesi, işveren ya da vergi tevkifatı yapanların vergi matrahlarını vergi dairesine bildirmesi işlemidir. Beyannameyi veren, vergi sorumlusu yani başkasına ait verginin ödenmesinden sorumlu olan taraftır.
Örneğin maaşınızdan kesilen vergilerin henüz sizin elinize geçmeden brüt maaşınızdan kesinti yapılarak işveren tarafından devlete ödenmesi gibi.
Şöyle özetleyelim: Bir işyerinde çalışan vergi borçlusudur. İşveren ise vergi sorumlusu. Dolayısıyla işveren, vergi matrahlarını muhtasar beyannamesi olarak vergi dairesine bildirir.
Muhtasar beyannameler aylık ya da 3 aylık dönemler halinde beyan edilir. İşverenler aylık olarak vermelidir. Çalıştırdıkları personel sayısı 10 ve daha az olan işverenler 3 aylık beyan edebilirler.
- Aylık muhtasar, ilgili ayı takip eden ayın 26. günün akşamına kadar beyan edilmeli ve
- beyanname verme süresi içinde ödenmeli.
Damga Vergisi Nedir? Ne Zaman Ödenmeli?
Damga vergisi, kişiler ya da kurumlar arası resmi işlemleri içeren sözleşmeler yapılır. İşte bu durumda yani “taraflar arasında gerçekleştirilen işlemi ortaya koyan kağıtlardan” damga vergisi alınır.
Sözleşmelerin mutlaka fiziki kağıt üzerinde yapılması gerekmez. Elektronik ya da fiziki olması fark etmeksizin resmi belge statüsündeki tüm belgeler için devlete damga vergisi ödenir.
Belgelerin türüne göre ödenecek damga vergisi tutarı da değişir. Ayrıca damga vergisi ödemesi için üç farklı yöntem vardır: Basılı damga konularak, makbuz verilerek ve istihkak kesintisi şeklinde.
Sürekli damga vergisi mükellefiyeti bulunan mükellefler, bir ay içinde düzenledikleri belgeler için
- ertesi ayın 26. günü akşamına kadar vergi dairesine beyanname ile bildirmeli,
- ödemesini de 26. günü akşamına kadar yapmalı.
Banka ve Sigorta Muameleleri Vergisi Beyannamesi (BSMV) Nedir? Ne Zaman Ödenmeli?
Banka ve sigorta muameleleri vergisi, 6802 sayılı Gider Vergileri Kanunu kapsamında düzenlenen bir vergi türüdür. Bankacılık ve sigorta işlemleri gibi işlemler, bu verginin kapsamındadır. Dolayısıyla banka ve sigorta şirketleri gibi finansal işlem yapan kuruluşlar, BSMV ödemekle yükümlüdür.
Ancak BSMV dolaylı bir vergi türüdür. Yani vergi tutarı, kuruluş tarafından tüketiciye yansıtılarak devlete ödenir.
Vergiye tabi işlemlerinden farklı oranlarda vergi alınır.
- Bankacılık ve sigorta muameleleri vergisi için izleyen ayın 15’ine kadar beyanname verilmesi ve
- beyanname verme süresi içinde ödenmesi gerekir.
Özel Tüketim Vergisi (ÖTV) Nedir? Ne Zaman Ödenmeli?
ÖTV, pek çok üründen alınır. Lüks tüketim ürünleri, motorlu taşıtlar, sağlığa zararlı ürünler bunlardan bazıları olarak sıralanabilir.
Özel Tüketim Vergisi Kanununa göre;
- I Sayılı Listedeki Mallar: İlk 15 gün için aynı ayın 25'i; ikinci 15 gün için ertesi ayın 10'u,
- II. Sayılı Listedeki kayıt ve tescile tabi olmayan mallar ile III ve IV sayılı listedeki malların teslimini izleyen ayın 15. günü akşamına kadar,
- II. Sayılı Listedeki kayıt ve tescile tabi mallar için işlemlerin tamamlanmasından önce beyanname verilir.
Beyanname verme süresi içinde ödenir.
Emlak Vergisi Nedir? Ne Zaman Ödenmeli?
Emlak Vergisi Kanuna göre Türkiye sınırlarında bulunan binalar, bu vergiye tabidir. Dolayısıyla Türkiye sınırları içerisinde taşınmaz malı bulunan her vatandaş, eğer muafiyet şartlarını yerine getirmiyorsa, Emlak Vergisi öder.
- Beyanname yükümlülüğü yoktur ancak mükellefin değişmesi, yeni bina inşası, arsa taksimi vb. durumlarda değişikliğin olduğu yıl içinde ilgili belediyeye bildirim yapılması gerekir.
- Değişiklik, yılın son 3 ayı içinde olmuşsa, olayın olduğu tarihten itibaren 3 ay içinde bildirilmesi gerekir.
- Emlak vergisinin birinci taksit Mart, Nisan, Mayıs aylarında; ikinci taksit ise Kasım ayı içinde ödenir. Yani taksitlerin son ödeme tarihi, ilk taksit için Mayıs ayının son günü; ikincisi için de Kasım ayını son günüdür.
Motorlu Taşıtlar Vergisi Nedir? Ne Zaman Ödenmeli?
MTV, Motorlu Taşıtlar Vergisi Kanunu kapsamında uygulanır ve taşıt sahiplerinin yılda iki taksit şeklinde ödemesi gereken bir vergidir. Motorlu taşıtların kapsamı, kanuna göre özetle “karada, havada; insan, hayvan ve eşya taşımaya yarayan ve makine kuvvetiyle hareket eden taşıtlar” şeklindedir.
MTV yükümlülüğü, taşıtın sicil kaydının yapılması ile başlar.
MTV ödemeleri iki eşit taksit şeklinde yapılır. 2025 yılında MTV ödeme tarihleri şu şekilde:
- 1. taksit ödeme dönemi 1 – 31 Ocak 2025,
- 2. taksit ödeme dönemi 1 – 31 Temmuz 2025.
2025 Vergi Takvimine Uygun Planlama Nasıl Yapılır?
Bir işletme ya da bireysel mükellef, belki de onlarca farklı vergi ödemekle yükümlü olabilir. Böylece olunca her verginin tarihlerinin tek tek hatırlanması ve gecikmeden ödenmesi zorlayıcı olabilir.
Bunun için en doğru olan iyi bir vergi ödeme planlaması yapmaktır.
Ödeme tarihlerine dikkat edin
Uygun bir planlama için ilgili beyan ve ödeme tarihlerini not almayı ve düzenli takip etmeyi gerektirir. Bunun için ödemekle yükümlü olduğunuz vergilerin tümünü not aldığınızdan emin olun. Ardından bu vergilerin beyan, son ödeme, taksit gibi önemli günlerin tümünü kaydedin.
Gelir gider takibini dikkatli yapın
Vergi ödeme tarihleri kadar doğru beyan vermek de önemli. Mali kayıtlarınızı titizlikle tutarak doğru beyanname iletme şansını artırırsınız. Böylece eksik beyan gibi herhangi bir sebeple cezalarla karşılaşmazsınız.
Bunun için gelir gider takibi, faturalar vb. gerekli tüm işlem ve belgelerin eksiksiz kaydedildiğinden emin olun. Kapsamlı bir ön muhasebe programı, bu konuda yardımcı olabilir.
Değişiklikleri kontrol edin
Herhangi bir sebeple vergi şartlarında, vergi oranlarında ya da ödeme tarihlerinde değişiklik olma ihtimalini karşı mevzuatı ve duyuruları düzenli olarak kontrol edin. Örneğin vergi oranında yapılan bir değişiklik ile çok daha fazla ya da az vergi ödemekle yükümlü olabilirsiniz.
Bunun için uzman kişilerden destek alabilirsiniz.
Hatırlatıcı kullanın
İşlerinizle ilgilenirken bir yandan bu tarihlerin tümünü hatırlamak zor olabilir. O nedenle elektronik hatırlatıcı benzeri bir yöntem ile bunu kolaylaştırın. Böylece vergi gecikme cezalarının önüne geçersiniz.
Bütçenizi oluşturun
Bir yıl içinde ödemekle yükümlü olduğunuz vergi tutarlarını hesaplayın. Ardından buna uygun bir bütçe oluşturun. Bu sayede son dakika nakit ihtiyacı gibi sorunlar yaşamazsınız.
İndirim ve teşvikleri araştırın
Bazı şartları yerine getiren işletmeler için çeşitli vergi indirimleri olabiliyor. Bunun için güncel şartları araştırın. Böylece işletmeniz için önemli bir gider kalemi olan vergi ödemelerini azaltabilirsiniz.
Ayrıca vergi bütçenizi de daha doğru şekilde planlarsınız.
Ön Muhasebeniz Biz’de İşinizi Yönetmek Siz’de!
Bizim Hesap’ta gelir giderinizden çek senet takibine, kredilerinizden cari takibine tüm finansal verilerinizi tek bir yerde toplayabilir, detaylı raporlarla şirketinizin durumunu anlık analiz edebilirsiniz.
Vergi Cezaları: Son Tarihleri Kaçırmanın Sonuçları
Vergi beyan ve ödemelerini belirtilen sürelerde yapmayan mükelleflere gecikme faizi ve idari para cezası uygulanır. 6183 sayılı kanunun 51. maddesine göre, gecikme zammı oranı her ay için ayrı ayrı %4,5 olarak hesaplanır.
Vergi cezalarında cezanın nedenine göre (belgede sahtecilik, gecikme, kaçakçılık vb.) cezanın miktarını da değişir.
Örneğin vergi kaydının gizlenmesi ve belgelerin ibraz edilmemesi durumlarında vergi ziyaı cezasına ek olarak hapis cezaları verilebilir.
Bu noktada önce “vergi ziyaı” kavramını incelemek gerekir.
Vergi Usul Kanunu göre vergi ziyaı, “mükellefin veya sorumlunun vergilendirme ile ilgili ödevlerini zamanında yerine getirmemesi veya eksik yerine getirmesi yüzünden, verginin zamanında tahakkuk ettirilmemesini veya eksik tahakkuk ettirilmesini ifade eder”.
VUK 344. maddeye göre, vergi ziyaına sebebiyet verilmesi durumunda kesilecek vergi ziyaı cezası, ziyaa uğratılan verginin 1 katı tutarındadır.
Ayrıca
- 359. maddede yazılı faaliyetler (defter ve kayıtlarda hile yapmak, yanıltıcı belge düzenlemek gibi kaçakçılık suçları) olması halinde bu cezanın 3 katı,
- kanuni süresi geçtikten sonra verilen vergi beyannameleri için bu madde uyarınca kesilecek ceza %50 oranında uygulanır.
Öte yandan madde 371'e göre, “beyana dayanan vergilerde vergi ziyaı cezasını gerektiren fiilleri işleyen mükelleflerle bunların işlenişine iştirak eden diğer kişilerin kanuna aykırı hareketlerini ilgili makamlara kendiliğinden dilekçe ile haber vermesi halinde, haklarında aşağıda yazılı kayıt ve şartlarla vergi ziyaı cezası kesilmez”.
Usulsüzlükler ise, derecelere ve kanuna bağlı 1 sayılı cetvele göre cezalandırılır. Vergi ve harç beyannamelerinin verilmemiş olması da 1. derece usulsüzlüklerdendir.
İşte 2025 yılında uygulanacak 1. usulsüzlük ceza tutarları:
1. Derece Usulsüzlükler | Tutar |
---|---|
Sermaye şirketleri | 28.000 TL |
Sermaye şirketi dışında kalan birinci sınıf tüccarlar ve serbest meslek erbabı | 14.000 TL |
İkinci sınıf tüccarlar | 7.000 TL |
Yukarıdakiler dışında kalıp beyanname usulüyle gelir vergisine tabi olanlar | 5.000 TL |
Kazancı basit usulde tespit edilenler | 3.200 TL |
Gelir vergisinden muaf esnaf | 2.100 TL |
e-Vergi ve Dijitalleşen Süreçler
Vergi ve dijitalleşme kelimeleri yan yana gelince aklımıza Dijital Vergi Dairesi gelmeli. Dijital Vergi Dairesi, Gelir İdaresi Başkanlığı'na bağlı ve vergi süreçlerini dijitalleştiren resmi bir platform.
2023 yılında hayata geçirilen bu platform ile vergi süreçleri online olarak tamamlanabiliyor. Öncesinde kullanılan İnteraktif Vergi Dairesi, İnternet Vergi Dairesi ve e-Beyanname Sistemi sayfaları ise erişime kapatıldı.
Bu sistem sayesinde vergi borçlarını öğrenebilir; bu borçlarını hızlıca ödeyebilirsiniz. Üstelik beyanname, bildirim, dilekçe gibi belgeleri de elektronik ortamda verebilirsiniz.
Bu sayede mükellefler, vergi ile ilgili tüm yükümlülüklerini tek bir platformdan çok kolay bir şekilde yerine getirebilecek.
Sıkça Sorulan Sorular
Evet, Dijital Vergi Dairesinden vergi ödeme işlemlerini hızlıca yapabilirsiniz. Ayrıca anlaşmalı tüm bankaların internet bankacılığı uygulamaları aracılığıyla da vergi ödemeleri yapılabilir.
e-Devlet üzerinden Gelir İdaresi Başkanlığı (GİB) tarafından sunulan Vergi Borcu Sorgulama özelliği ile borç sorgulaması yapabilirsiniz. Ayrıca Dijital Vergi Dairesi üzerinden de vergi borcu detaylarınıza erişebilirsiniz.
Gecikme faizi ve idari para cezası uygulanır.
Uyum şartlarını ve vergi yükümlülüklerini yerine getiren mükellefler, gelir ve kurumlar vergisi beyannamelerinden hesaplanan vergide %5 oranında indirim sağlanıyor.
Uyumlu mükellef vergi indiriminden:
– Ticari, zirai ve mesleki faaliyetleri nedeniyle gelir vergisi mükellefleri,
– Kurumlar vergisi mükellefleri (finans ve bankacılık sektörlerinde faaliyet gösterenler, sigorta ve reasürans şirketleri ile emeklilik şirketleri ve emeklilik yatırım fonları hariç) yararlanabilir.
Bunun dışında çalışanlara yemek verilmesi ile kazanılan gelir ve damga vergisi muafiyeti de var.
Yanlış beyannameyi fark ettiğinizde yapmanız gereken, düzeltme beyannamesi hazırlamaktır. Bu sayede yanlış/eksik hazırlanan beyanname yerine doğrusunu hazırlamış olursunuz.
Düzeltme beyannamesini vergi dairesine ilettikten sonra incelenir ve vergi dairesi tarafından onaylanır. Düzeltilmiş beyannameye göre hesaplanan vergi tutarını ödersiniz.
Bu gibi durumlarda bir uzmandan destek almak işinizi kolaylaştırabilir.